Doğu Sorunu: Batı’nın “Hasta Adamı” Osmanlı

5

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

On sekizinci yüzyılın üçüncü çeyreğinden 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması’na kadar bir buçuk asırdan fazla bir süre boyunca, o zamanlar gerileme aşamasında olan Osmanlı İmparatorluğu’nun ne olacağı sorusu olan “Doğu Sorunu” büyük güçler arasındaki ilişkilerin şekillenmesinde önemli ve baskın bir rol oynadı.

On sekizinci yüzyılda bu konu esas olarak Rusya’nın Karadeniz’in kuzey kıyılarını çevreleyen bölgelere yayılmasından kaynaklanan çatışmalarla ilgiliydi. On dokuzuncu yüzyılda, bir Fransız seferi kuvvetinin Mısır’ı işgal ettiği Fransız Devrimini ve Napolyon savaşlarını (1792-1815) takiben, bu konu, yerel halkların ve onların yöneticilerinin bir dereceye kadar özerklik veya bağımsızlık sağlama çabalarıyla şekillendi. Bu nedenle ortaya çıkan gerilimleri büyük güçler kontrol altına alma ya da bunları kendi çıkarları doğrultusunda kullanma çabalarına girdi.

Böylece 1820’lerde Yunanlılar ayaklandılar ve büyük güçlerin başlangıçtaki muhalefetine rağmen bağımsızlıklarını güvence altına almayı başardılar. 1830’larda Mısır’ın hükümdarı Mehmet Ali, Mısır’a yalnızca daha fazla özerklik istemekle kalmayıp, aynı zamanda Suriye’nin ve Anadolu’nun bir kısmının mülkiyetini de güvence altına almaya çalıştı. Bu girişim, sonunda statünün korunmasını sağlamak için müdahale eden güçler tarafından engellendi.

1850’lerde, kutsal yerlerin idaresine ilişkin bir Fransız-Rus anlaşmazlığı, Osmanlı İmparatorluğu ile Batı Avrupalı güçlerden oluşan bir koalisyonun müdahalesi Kırım Savaşı’nın (1853-1856) patlak vermesine yol açtı. 1870’lerde Bosna’daki köylü isyanları bir kez daha Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu arasında savaşa yol açtı.

Batılı güçlerin Osmanlı’nın zayıflığından faydalanmaya karşı oldukları söylenemez; aksine, 1830’da Fransa Cezayir’i ve 1881’de Tunus’u işgal etti; 1878’de İngiltere Kıbrıs’ı ve 1882’de Mısır’ı işgal etti. Sorun ancak 20. yüzyılda çözülebildi. 1908’de Avusturya-Macaristan Bosna’yı ilhak etti. 1911’de İtalya Libya’yı işgal etti; Balkan Savaşları’nda (1912-1913) Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan, Osmanlıları Avrupa’da kalan toprakların büyük bir kısmından sürdüler. Nihayet, 1918-1923’te, Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’ndaki (1914-1918) yenilgisinin ardından, muzaffer İtilaf Devletleri, özellikle İngiltere ve Fransa, Arap vilayetlerinde bir dizi ardıl devlet ve hükümet kurdular. Anadolu’da yeniden canlanan Türk Ulusal Hareketi, işgalcileri ve Osmanlı Hükümetini defetmeyi ve başkenti Ankara olan bir Türk ulusal devlet kurmayı başardı.

Pek çok özel sorunun “Doğu Sorunu” genel başlığı altında toplandığı açıktır. Bunlar arasında Balkanlar’ın, Türk Boğazları’nın ve Hindistan’a ve doğuya giden Orta Doğu yollarının kontrolüne ilişkin büyük stratejik sorunlar da vardı. Ancak bu tür sorular ve bunların yol açtığı anlaşmazlıklar tek başına Doğu Sorunu’nu teşkil etmiyordu. Onları tek bir bileşik bütün halinde birleştiren şey, her birinin büyük güçlerden biri veya diğeri tarafından ve bazen de hepsi tarafından güç dengesinde bir değişikliği içerdiği veya en azından tehdit ettiğini görmesiydi.

Büyük güçlerin Doğu Sorunu’nun yarattığı çatışmalara ve bunların yol açtığı güç dengesine yönelik tehditlere karşı tepkisi, sık sık bölünmeden söz edilmesine rağmen genellikle muhafazakârdı. 19. yüzyılın büyük bir kısmı boyunca bu hareketler öncelikle savunma kaygılarıyla motive edilmişti; Avusturya için Balkanlar’daki statükoyu koruma ihtiyacı; Rusya açısından Boğazların kapatılmasının sağlanması ihtiyacı; Britanya ve Fransa için ise Hindistan’a ve doğuya giden Orta Doğu rotalarının Rusya’nın ilerleyişinin oluşturduğu tehdide karşı korunması ihtiyacı idi.

Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığını ve bütünlüğünü korumaya çalıştılar. Bağımsızlığı tehdit eden bir anlaşmazlık ortaya çıktığında genellikle bunu savaş yerine müzakere yoluyla çözmeye çalıştılar. Böylece, Viyana Kongresi’nde (1815) Fransa ile barış yapmak üzere bir araya gelen güçlerin temsilcileri, Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığını ve bütünlüğünü korumaya çalışacakları konusunda anlaşmaya vardılar, ancak bu konuda anlaşmaya bir madde koymadılar. Dolayısıyla büyük güçlerin her zaman statükonun korunmasına bağlı kaldıkları varsayılmamalıdır. Aslında Osmanlı Devleti’nin bağımsızlığını ve bütünlüğünü ciddi anlamda tehdit eden ileri politikalar uyguladılar. Böylece büyük güçler tek tek ve kolektif olarak bağlı oldukları politikayı az ya da çok baltaladılar ve Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünü daha da hızlandırdılar. Bazı tarihçilerin yaptığı gibi, çağdaş devlet adamlarının Doğu Sorunu’nun ve bunun yol açtığı uluslararası rekabetlerin önemini abarttıkları sonucuna varmak yanlış olur. Ancak büyük güçlerin benimsediği politikaların esas olarak savunma kaygılarıyla motive edildiği doğrudur. Başka bir deyişle, hiçbir güç, güç dengesinde radikal bir değişiklik arayışında ileri bir politika benimsemediğinden, bu durum 19. yüzyılın büyük bir bölümünde hüküm sürdü. Dolayısıyla Doğu Sorunu’nun Avrupa barışına yönelik oluşturduğu tehdit, normalde olabileceğinden daha az önemliydi.

En kısa araştırmalar bile tarihçilerinin sorunun kesin karakteri ve kronolojisi konusunda her zaman fikir birliğine varamadıklarını gösteriyor. Ancak 24 Temmuz 1923 Lozan Antlaşması’nın imzalanmasıyla ve 29 Ekim 1923’te Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Doğu Sorunu’nun sona erdiği konusunda hemfikirdirler. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun nihai çöküşü ve bölünmesinin ardından Ortadoğu’daki Büyük Güç çatışması azalmadan devam etti.